قرن‌ها پیش تصور می‌شد که نوزاد آدمی، موجودی منفعل و ناتوان با آستانه احساس و ادراک حواس پنج‌گانه ضعیف است اما تحقیقات انجام شده نشان داده که نوزادان، علیرغم تصور ما، توانمندی‌های بسیاری برای زنده ماندن و ایجاد ارتباط با اطرافیان به ویژه والدین یا مراقب خود دارند و از همان بدوِ تولد، خواستار برقراری روابط اجتماعی با دیگران هستند و از بازتاب‌ها، برای این منظور استفاده می‌کنند. در حقیقت بازتاب‌ها یک نوع پاسخِ فطری غیر اکتسابی و در عین حال منظم‌ترین الگوهای رفتاری ناخودآگاه نوزاد هستند. مثلا وقتی که شما انگشت‌تان را روی کفِ دستِ یک نوزاد می‌گذارید؛ او محکم، انگشت شما را خواهد گرفت.
خوب است بدانیم این بازتاب‌ها، نوعی تحریک هستند که برای نوزاد ارزش بقا دارند. مثلا مکیدن یک نوع تحریک و بازتاب است. امتحان کنید! انگشت‌تان را در دهان بچه بگذارید؛ خواهید دید که شروع به مکیدن می‌کند. اگر این بازتاب نبود، به احتمال زیاد گونه انسان نمی‌توانست به نسل خود تداوم بخشد.
در ادامه با تعدادی از بازتاب‌های نوزاد، ویژگی‌ها و شرایط بروز آن آشنا می‌شویم:
1- پـلک زدن:
اگر نور زیادی را به چشم‌های نوزاد بتابانید و یا نزدیکِ سرِ نوزاد، دست بزنید؛ او سریع پلک‌هایش را می‌بندد و بدین وسیله خود را از تحریک شدید حفظ می‌کند. این بازتاب نوزاد، دائمی و همیشگی است و در دیگر مراحل رشدی نیز وجود دارد.
2- پَـس کشیدن:
در زمانی است که با وارد شدن یک جسم نوک تیز مثل سوزن به کف پای نوزاد، او را تحریک کنید. در این هنگام، او پایش را پس می‌کشد و زانوی خود را خم می‌کند تا بدین ترتیب از تحریک لمسی نا مطلوب خود را دور نگه دارد. این بازتاب پس از 10 روزگی نوزاد ضعیف می‌شود ولی در سنینِ بعدی هم قابل مشاهده است.
3- گونـه:
این بازتاب ارزشی حیاتی برای بقا و زندگی نوزاد دارد. وقتی چیزی گونه نوزاد را لمس می‌کند، او سَرش را به سمت آن می‌چرخاند تا منبع غذا را پیدا کند و سپس عمل مکیدن را انجام می‌دهد. بازتاب گونه، از این جهت به نوزاد کمک می‌کند تا محل سینه مادر را پیدا کند. این بازتاب فطری، در 3 هفتگی نوزاد از بین می‌رود و پس از آن سر برگرداندنِ بچه، ارادی می‌شود.
4- مکیـدن:
همانطورکه گفته شد؛ فقط کافی است انگشت خود را در دهان بچه بگذارید؛ او به صورت خودکار، با قدرت و هماهنگی عمل مکیدن را انجام می‌دهد چون مکیدن، شیوه تغذیه اوست. اما این بازتاب برخلاف دیگر بازتاب‌ها، به صورن دائمی و پایدار در فرد باقی می‌ماند و بزرگ‌سالان هم قادر به مکیدن هستند.
5- شنـا کردن:
شاید متوجه این الگوی رفتاری ناخودآگاه در هنگامی که فرزند خود را به حمام برده‌اید، شده‌اید. وقتی صورت بچه در وان و یا ظرف آبی قرار بگیرد؛ او همانند شنا کردن، دست و پا می‌زند. این بازتاب فطری به او کمک می‌کند تا اگر در آب افتاد، بتواند زنده بماند. 4 تا 6 ماهگی، زمان ناپدید شدنِ بازتاب شنا کردن در نوزادان است.
6- یکه خوردن:
تا قبل از سن 6 ماهگی، اگر نوزاد را به پشت بخوابانید و سرش پایین بیفتد و در راستای بدنش نباشد، بلافاصله پشت نوزاد خم شده، دست‌ها، پاها و انگشتان به دو طرف باز می‌شوند. پس از آن نوزاد دست‌ها را در حالی که انگشت‌ها مُشت شده‌اند، به طرف سینه بر می‌گرداند. انگار می‌خواهد کسی را بغل کند و بدین ترتیب خود را در وضعیتِ در آغوش گرفتن قرار می‌دهد.
بازتاب یکه خوردن یکی از زیباترین الگوهای رفتاری نوزاد است. انگار طفل، آخرین چیزی را که در مرحله خطر می‌جوید؛ مادر خویش است چون می‌داند آغوش مادر، او را از گزندِ حوادث در امان نگه می‌دارد.
7- چنگ زدن:
چنانچه انگشت خود را روی دست نوزاد بگذارید و به کفِ دست، فشار کوچکی وارد کنید، او به صورت خود انگیخته و فطری، انگشت شما را چنگ خواهد زد تا تمرینی برای چنگ زدن ارادی او در آینده شود. این پاسخ فطری نوزاد، در زمان 3 تا 4 ماهگی از بدو تولد، از بین می‌رود.
8- گام برداری:
در 2 ماهگی نوزاد، برخی از والدین بچه را به حالت عمودی و به گونه‌ای نگه می‌دارند که پاهایش زمین را حس کند تا او را برای راه رفتن ارادی آماده کنند. در همین هنگام، والدین خواهند دید که بچه به صورت خودکار، شروع به گام برداشتن می‌کند و اولین قدم‌های زندگی‌اش را بر می‌دارد. این بازتاب، شبیه راه رفتن ابتدایی است. مطلب مهم آنکه، بازتاب گام برداشتن در نوزادانی که رشد سریع و بالایی در پیدا کردن وزن به خصوص در چند هفته پس از تولد خود دارند، کمی دیرتر اتفاق می‌افتد که همین مساله، برخی از پدر و مادرها را نگران می‌کند.
اما صاحبنظران رشد کودک معتقدند الزامی به تمرین این بازتاب برای نوزادان وجود ندارد چون تمام بچه‌های سالم و سرحال، در وقت مناسب به راه می‌افتند.
9- بابینسکی:
در سن 8 تا 12 ماهگی، اگر کفِ پای نوزاد را از انگشت به سمت پاشنه نوازش کنید (قلقلک دادن) تا تحریک شود؛ نوزاد با خم کردن پا به سمت داخل و باز کردن انگشتان به سمت بیرون، به این تحریک پاسخ می‌دهد چون بیشتر پایانه‌های عصبی در کفِ پاها قرار دارند که با تحریک آنها، این پاسخ به صورت فطری از مغز صادر می‌شود.
دانستن مطالب بیان شده به والدین و مراقب کودک کمک می‌کند تا ارتباط بهتر و خوشایندی را با نوزاد خود برقرار کنند و نیازهای او را بهتر درک کرده و پاسخ‌گو باشند. این بازتاب‌ها نشان از سلامت سیستم عصبی نوزاد به هنگام تولد را دارد که به مرور زمان و رشد بافت سازنده مغز پیشین، بیشتر این الگوهای رفتاری ناخودآگاه در نوزاد، تغییر کرده و از بین می‌روند. به این علت که پس از تولد و با رشد قشر مخ که مسئول کنترل ارادی رفتار است؛ این بازتاب‌های خودکار و فطری جای خود را به اعمال و حرکات ارادی می‌دهند. به همین علت، در پایان 6 ماهگی نوزاد، بسیاری از این بازتاب‌ها از بین می‌روند زیرا حفظ و حفاظت در نوزاد به تکامل رسیده است و تنها در صورت وارد شدن آسیب جدی به مغز، این بازتاب‌ها به صورت نامنعطف ادامه دارند و در دوره رشدی که لازم است به صورت طبیعی ناپدید شوند، همچنان در بچه دیده می‌شوند.
حوریه باقری
کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی
