شیرین کننده های مصنوعی گروهی از مواد افزودنی خوراکی هستند که با وجود کالری کم می توانند طعم شیرینی موردنیاز را در مواد غذایی ایجاد کنند. مزیت دیگر این مواد، عوارض کمتر در مقایسه با قند و شکر تصفیه شده برای بیماران دیابتی است. امروزه انواع مختلفی از این شیرین کننده های مصنوعی در جهان شیمی وجود دارند که در ادامه به معرفی سه شیرین کننده مصنوعی بسیار محبوب و شناخته شده یعنی آسپارتام، سوکرالوز و سوربیتول می پردازیم.
ساکارز چیست؟
کاربرد اصلی شیرین کننده های مصنوعی، به عنوان جایگزینی برای قند و شکر سفید یا ساکاروز است. اما پیش از آنکه با شیرین کننده های مصنوعی بیشتر آشنا شویم بهتر است ابتدا بدانیم قند سفید، شکر تصفیه شده، ساکارز یا هر اسم دیگری که برای این ماده محبوب اما ناسالم در نظر گرفته شده است، چیست و چگونه تولید می شود. ساکارز (Sucrose) یا شکر خام از نیشکر یا هر گیاهی که دارای قندهای طبیعی است، استخراج شده و در ادامه برای حذف ملاس تحت عمل آوری قرار می گیرد. ساکارز، یکی از شناخته شده ترین قند های خوراکی است که در گیاهانی مانند چغندرقند، نیشکر، میوه ها، سبزیجات و دانه های گیاهی یافت می شود.
به دلیل آنکه استفاده از ساکارز به صورت شربت حاصل از عصاره گیری کار آسانی نیست، این ماده در صنعت، تصفیه و فرآوری شده و در نهایت به صورت دانه های ریز سفید رنگ به مشتریان فروخته می شود. در واقع ساکارز گرانولی تصفیه شده همان شکر تصفیه شده سفید رنگی است که با آن آشنا هستیم. اما نکته بسیار مهم در مورد ساکارز تصفیه شده این است که در فرآیند تولید، تقریبا تمام پروتئین و ویتامین های طبیعی موجود در ماده اولیه ساکاروز از بین می رود.
آسپارتام چیست؟
یکی از شیرین کننده های مصنوعی، آسپارتام (Aspartame) با قدرت شیرینی 200 برابر بیشتر از ساکارز است. فرمول مولکولی آسپارتام C14H18N2O5 است. در این ساختار از بین 20 نوع اسید آمینه طبیعی، دو نوع آن ها یعنی اسید آسپارتیک و فنیل آلانین وجود دارد.
کاربرد آسپارتام
از آسپارتام در صنایع غذایی و در ترکیب نوشیدنی ها، مربا، غلات صبحانه، آدامس، ژلاتین، شربت ها و ... استفاده می شود.
عوارض آسپارتام
فروش آسپارتام به صورت یک محصول تجاری برای نخستین بار از سال 2009 شروع شده است. آسپارتام دارای تاییدیه سازمان غذا و دارو (FDA) است. اما با این حال استفاده بیش از حد آن می تواند صدماتی را به بدن انسان ها وارد کند که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
عوارض عصبی
عوارض عصبی که مصرف آسپارتام می تواند برای بدن به همراه داشته باشد:
- تشنج
- سردرد
- لرزش
- سرگیجه
- بی حسی دست و پا
- تومورهای مغزی
- ضعف حافظه
عوارض چشمی و گوش
از این نوع صدمات می توان نابینایی، کاهش دید شبانه، چشم درد، از بین رفتن قدرت شنوایی، شنیدن صداهایی مانند زنگ در گوش و... را نام برد.
عوارض روانی
بی خوابی، افسردگی، عصبانیت، اضطراب، فوبیا، زودرنجی و تغییر در شخصیت نیز از صدمات روانی است که ممکن است به افراد وارد شود.
عوارض قلبی، گوارشی و آلرژیک
تنگی تنفس، بالا رفتن فشار خون، زیاد شدن ضربان قلب از جمله عوارض قلبی، تهوع و استفراغ و همچنین شکم درد از جمله عوارض گوارشی و آسم، تنفس باصدا و خارش نیز از عوارض آلرژیک این ماده هستند.
افزایش وزن
یکی دیگر از عارضه های آسپارتام افزایش میل به خوردن مواد شیرین است که می تواند افزایش وزن را در افراد سبب شود.
سوکرالوز چیست؟
سوکرالوز (Sucralose) شیرین کننده مصنوعی دیگری است که قدرت شیرین کنندگی آن در حدود 600 برابر بیشتر از شکر است؛ به همین دلیل اغلب برای کاهش شیرینی سوکرالوز، آن را با دکستروز و مالتودکسترین مخلوط می کنند. فرمول مولکولی این شیرین کننده مصنوعی به صورت C12H19Cl3O8 است. اسپلندا (Splenda) معروفترین محصول تجاری است که بر پایه استفاده از سوکرالوز ساخته می شود.
کاربرد سوکرالوز
از سوکرالوز در ترکیب ویتامین ها، مکمل های دارویی، شربت ها، ژله، کمپوت و آدامس به عنوان شیرین کننده استفاده می شود. این ماده همچنین در ترکیب نوشیدنی های گازدار، قرص و آب نبات های جویدنی، قهوه و چای، دسرهای منجمد، آبمیوه، سس سالاد، خامه های شیرینی و ... کاربرد دارد.
از سوکرالوز می توان در پاستوریزاسیون، کنسرو کردن و سایر واکنشهایی که نیاز به دمای بالا دارند استفاده کرد.
عوارض سوکرالوز
زیاده روی در استفاده از سوکرالوز در رژیم غذایی می تواند موجب ذخیره آن در بدن و بروز عوارضی برای سلامت افراد شود. در ادامه به بررسی عوارض سوکرالوز می پردازیم.
عوارض گوارشی
با تجمع میزان زیادی از سوکرالوز در دستگاه گوارش، فعالیت و عملکرد فلور روده دچار نقص می شود. از جمله فعالیت های فلور روده تخمیر، مهار پاتوژن، سنتز ویتامین، متابولیسم دارو و کمک به جذب منیزیم و کلسیم در بدن است.
بی اثر کردن داروها
در نتیجه مصرف سوکرالوز با دوز بالا، جذب برخی از داروها در بدن با مشکل مواجه شده و تاثیر آن ها بر درمان بیماری کم می شود. برخی از داروهای متاثر از سوکرالوز، داروهای ضد سرطان و بیماری های قلبی هستند.
مشکلات گوارسی
هضم غذا با مصرف زیاد این شیرین کننده دچار اختلال شده و منجر به نفخ، اسهال و گاز در روده می شود. مصرف سوکرالوز می تواند موجب شود تا باکتری های بد جایگزین باکتری های خوب هضم کننده در معده شوند. در نتیجه تکرار این فرآیند، آب و گاز نیتروژن در روده زیاد شده و اسهال را سبب می شود.
سوربیتول چیست؟
سوربیتول (Sorbitol) که به آن پلی ال نیز گفته می شود، شیرین کننده دیگری است که در ادامه آن را بررسی می کنیم. سوربیتول دو شکل مایع و پودری در بازار موارد شیمیایی خرید و فروش می شود. فرمول مولکولی سوربیتول به صورت C6H14O6 است و در ساختار آن چند گروه هیدروکسیلی مشاهده می شود. سنتز این ماده از واکنش کاهش گلوکز انجام می شود.
کاربرد سوربیتول
از سوربیتول در تولید آدامس و همچنین برای دادن طعم شیرین به برخی شربت های دارویی مانند شربت ضد سرفه استفاده می شود. این شیرین کننده در ترکیب کوکی ها، شکلات و آب نبات های بدون قند، پاستیل ها و ... یافت می شود. از کاربردهای دیگر سوربیتول در ساخت مواد آرایشی و بهداشتی، صابون، شوینده ها، کرم های مرطوب کننده، پاک کننده ها و... است.
عوارض سوربیتول
از جمله عوارضی که مصرف بیش از حد سوربیتول به همراه دارد، اسهال، تهوع، لرز، احساس درد در پایین شکم، استفراغ، اختلالات گوارشی و... است.
نکته
در صورت مصرف دوز بالا (اور دوز) این دارو، فرد ممکن است دچار علایمی چون مشکل تنفسی شدید و یا بی هوشی شود.
تداخل دارویی سوربیتول
استفاده از داروی سوربیتول همراه با داروهای دیگر ممکن است تداخل داشته و منجر به بروز مشکلاتی شود. لامیوودین، پلی استایرن سولفونات، نرم کننده های مدفوع و ملین های دیگر از جمله مواردی است که نباید با سوربیتول همزمان مصرف شود. برای کسب اطلاعات دقیق تر در مورد مصرف سوربیتول حتما با پزشک مشورت نمایید.
