بارداری به عنوان یک روند طبیعی در بخشی از زندگی خانم‌ها است که حدود 40 هفته طول کشیده) در انسان دوره بارداری طبیعی حدود ۳۸ هفته از زمان بارور شدن طول می‌کشد. اگر طول این دوره از آخرین قاعدگی فرد باردار محاسبه شود، مقدار طبیعی آن تقریباً ۴۰ هفته خواهد بود( و به سه قسمت سه ماهه تقسیم میشود. بارداری همراه با تغییرات قابل توجه جسمی و روحی است و عدم آگاهی از این تغییرات و چگونگی مقابله با مشکلات احتمالی که بر اثر این تغییرات میتواند ایجاد شود، ممکن است منجر به بروز صدماتی شوند که گاهی آثارش میتواند مادر را حتی تا سال‌ها پس از زایمان نیاز دچار ناراحتی کند و یا اینکه باعث بروز زودرس مشکلاتی شود که معمولا در دوران پیری گریبان‌گیر زنان میشود. مساله بعدی زایمان مادران است که معمولا به علت عدم آگاهی آنان از روش های مختلف تسهیل زایمان، با درد و مشکلات بعدی همراه است.
فیزیوتراپی در دوران بارداری، زایمان و پس از زایمان و همچنین در ناراحتی‌های زنان و زایمان نقشی بسیار گسترده دارد. تمرینات ورزشی مناسب و آگاهی از چگونگی انجام فعالیتهای روزمره میتواند نقش بسزایی در سلامت جسمی و حتی روحی بانوان جامعه داشته باشد و از بروز بسیاری از مشکلات و بیماری‌ها جلوگیری کند. یک زن باردار میتواند با برگزاری کلاس‌های خاص دوران بارداری و دادن آگاهی‌های لازم و انجام فعالیتهای ورزشی مناسب سلامت جسمانی خود و جنینش را تا حدود زیادی تضمین کند.
با وجود اینکه حاملگی پروسه فیزیولوژیک بدن است و پاتولوژیک نیست، تعداد متخصصینی که در زمینه حاملگی کار میکنند، روز به روز در حال افزایش است. این تیم در انگستان شامل متخصصین زیر میباشد: پزشک عمومی، ماما، متخصص زایمان، سونوگرافیست، متخصص قلب و عروق، فیزیوتراپیست زنان، دندان پزشک، متخصص تغذیه، مددکار و روانشناس. هر جا لازم باشد مددکار و روانشناس از نظر روحی مادر را ساپورت میکنند. نکته مهم این است که هر متخصص از دید تخصصی خودش پروسه حاملگی را به خوبی آموخته باشد.
هدف فیزیوتراپی در دوره بارداری و پس از زایمان:
*ارتقا و حفظ سطح بالای جسمانی و روحی مادر حین حاملگی
*آموزش ورزش‌های مناسب در دوره بارداری و پس از زایمان
*آموزش های لازم جهت حفظ وضعیت صحیح در دوران بارداری
* آگاهی پدر و مادر از روند حاملگی و زایمان، نگه داری از کودک
*کمک به آماده‌سازی و تسهیل زایمان و تسکین دردهای زایمانی
*درمان دردهای ناحیه پرینئوم ناشی از پارگی و آسیب عضلات کف لگن و ...
روش روتین فیزیوتراپی قبل از زایمان
به دنبال تایید حاملگی توسط پزشک ، زنان به کلینیک فیزیوتراپی محلی یا بیمارستان مربوطه ارجاع میشوند زمان ایده آل برای ارجاع آنها هفته 12 تا 14 ام حاملگی میباشد.
در ابتدا بیمار پس از ارجاع توسط متخصص زنان از نظر شرایط ریسکی پزشکی بررسی میشود.
باید سایر بیماری‌هایی که میتواند بر حاملگی وی اثر سو بگذارد بررسی شود. همه مادران باید شاخص توده بدنی شان حساب شده باشد. شاخص توده بدنی ) وزن تقسیم بر مربع قد بر حسب متر( اگر بالای 30 باشد فرد چاق و فربه است و چاقی مفرط دارد در این موارد مادر رسیک آمبولی، دیابت حاملگی و... دارد. اگر شاخص توده بدنی مادر کمتر از 18 باشد این نشان دهنده اختلالات تغذیه ای است. در اینگونه موارد مادر حتما باید به متخصص تغذیه ارجاع شود. به طور معمول میزان افزایش وزن تا 25 درصد نسبت به قبل از دوران بارداری در حد طبیعی است و برای تغذیه جنین لازم است به طور میانگین حدود 12.5 کیلوگرم افزایش وزن وجود دارد، که این افزایش وزن مربوط به رشد جنین و جفت، بزرگ شدن رحم و سینه‌ها، ذخیره چربی، بزرگ شدن عضلات و .... میباشد.
ویزیت اولیه فرصتی ایده آل برای مشاوره و آموزش تغییر شیوه زندگی از جمله تغذیه، ورزش، استعمال سیگار و مصرف مشروبات الکلی میباشد. به همه مادران باید شیوه صحیح بستن کمربندحاملگی آموزش داده شود.
حاملگی تغییراتی را در سیستم‌های غدد مترشحه داخلی، سیستم تناسلی، اسکلتی عضلانی، پوست، قلبی‌عروقی، تنفسی و ادراری و... ایجاد می‌کند.
چند مورد از تغییراتی که در سیستم اسکلتی-عضلانی ایجاد میشوند و نیاز به تمرینات تخصصی توسط فیزیوتراپیست زنان را افزایش می‌دهند شامل:
- همزمان که جنین رشد می‌کند به آرامی عضلات شکم تحت کشش قرار میگیرند و تکرار این کششها در زنانی که چندین زایمان داشته‌اند منجر به کاهش تن و قدرت عضلات شکم میشوند که وجود این عامل همراه با تغییرات عمده‌ی هورمونی میتواند منجر به جدا شدگی عضلات مستقیم شکمی از ناحیه لاینه البه آ شود.
- به علت تغییرات هورمونی رباط‌های بدن شل شده که منجر به تحریک پذیری مفاصل و بروز مشکلات و صدمات به انها شود. در این بین مفاصل‌های کمر، لگن و اندام تحتانی که وظیفه تحمل وزن را برعهده دارند بیشتر در معرض آسیب قرار میگیرند.
- در دوران بارداری عضلات کف لگن وزن رحم تحمل میکنند که باعث میشود کف لگن حدود 2.5 سانتی متر پایین بیافتد. علاوه بر این فشار ممتد، در مراحل زایمان فشار وارده بیشتر میشود بنابراین ممکن است هنگام وضع حمل و خروج نوزاد علاوه بر تحت کشش قرار گرفتن عضلات کف لگن، پارگی نیز رخ دهد.
- در دوران بارداری و پس از زایمان، به علت بزرگ شدن پستان‌ها و وضعیتهای بدنی خاصی که فرد هنگام مراقبت و نگهداری از فرزند به صورت تکراری به خود میگیرد شانه ها گرد شده و به قدام متمایل میشوند، انحنای مهره های گردنی افزایش پیدا کرده و سر به جلو متمایل میشود. همچنین به علت افزایش وزن رحم و محتویاتش، مرکز ثقل بدن به سمت جلو و بالا متمایل شده که به خود منجر به افزایش انحنای مهره‌های کمری و پشتی میشود. پس از زایمان، تغییرات ایجاد شده معمولا به طور خود به خودی تصحیح نمی‌شود و این پوزیشن های بارداری ممکن است به عنوان یک پوزیشن یاد گرفته باقی بماند و عادت شود. یکی دیگر از عواملی که منجر به دائمی شدن این پوزیشن میشود بغل کردن دائمی بچه میباشد.
در دوران بارداری، زایمان و پس از زایمان ممکن است اختلالات و ضایعاتی نیز همانند جداشدگی عضله مستقیم شکمی، سنروم خروجی قفسه سینه، ادم بارداری و بروز سندروم‌های فشاری، التهابات مفاصل لگن، کمردرد، زانو درد، اختلالات عضلات کف لگن، بی اختیاری ادرار، واریس، ایمبالانس‌های عضلانی و ... ایجاد شوند که در مطالب بعدی به طور مفصل توضیح داده خواهند شد.
فیزیوتراپیست مطهره حسین‌پور
فیزیوتراپیست علی حیدریان
