شاید خیلی از خانم‌ها به اشتباه فکر کنند که فولیکول همان تخمک است؛ اما اینطور نیست. در واقع این «گامت ماده» است که به عنوان تخمک شناخته می‌شود و گامت نر هم که اسپرم است؛ همان سلول‌هایی که در جنینِ تشکیل شده بعد از باروری، حضور دارند.
فولیکول، توده‌هایی گرد و کوچک هستند که در تخمدان قرار دارند و دور تا دورشان را سلول‌های بافت تخمدانی گرفته است. تخمک سلولی است که در شرایط عادی طی سیکل‌های خودبه‌خودی یا تحریک شده (توسط داروی هورمونی) تخمدان، در بخش میکروسکوپی دیواره داخلی فولیکول بالغ می‌شود.
البته، فولیکول حاوی انواع دیگری از سلول است که استروژن مورد نیاز برای رشد طبیعی و بلوغ تخمک را تولید می‌کنند. ظهور تخمک‌ها در اولین هفته زندگی جنین دختر اتفاق می‌افتد. از اولین پریود دختران، تخمک‌ها به ترتیب کیفیت انتخاب می‌شوند. تخمک‌های با کیفیت‌تر انتخاب می‌شوند و به مرور زمان، تخمک‌های سیکل‌های پی در پی کیفیت پایین‌ترین دارند.
به همین علت است که بارداری زنان مسن‌تر سخت‌تر می‌شوند و میزان سقط جنین در آنها بالاتر است.
نقش فولیکول‌های آنترال در باروری
برای تعیین باروری خانم‌ها، باید میزان ذخیره تخمدان‌ها مشخص شود. برای این کار هورمون‌های AMH، FSH، LH، استروژن و ... آنالیز شده و همینطور انواع سونوگرافی‌های واژینال انجام می‌شود.
در حال حاضر شمارش فولیکول‌های تخمدان، بهترین راه برای تخمین ذخیره تخمدان در یک بیمار است. این ذخیره شامل تعداد فولیکول‌های مشاهده شده در هر تخمدان در اولین روز (بین روزهای ۲ تا ۵) سیکل را نشان می‌دهد که از طریق سونوگرافی واژینال امکان پذیر است. این فولیکول‌ها «آنترال» نامیده می‌شوند و می‌توان از طریق سونوگرافی وضعیت تخمک گذاری و رشد فولیکول‌ها را در هر دو روش- سیکل طبیعی یا سیکل القایی در درمان ناباروری- بررسی کرد.
تعداد فولیکول و اندازه فولیکول‌ها
اگر تعداد فولیکول‌های آنترال به ۶-۱۰ برسد، یعنی ذخیره تخمدان آن خانم به اندازه کافی یا طبیعی است. اگر تعداد فولیکول‌های آنترال کمتر از ۶ عدد باشد، فرد با کمبود ذخیره تخمدانی روبروست و در صورتی که تعداد فولیکول‌های آنترال بیش از ۱۲ باشد، با ذخیره بالای تخمدانی روبرو هستیم.
اندازه فولیکول در طول دوره سیکل بین ۲ تا ۱۰ میلیمتر است.
زنانی که ذخیره تخمدانی پایینی دارند، به احتمال زیاد، به درمان ناباروری جواب نمی‌دهند و در مقابل خانم‌هایی که ذخیره بالایی دارند، به روشی اغراق‌آمیز به این درمان‌ها پاسخ می‌دهند. اما در هر دو مورد، معمولا دوره درمانی به زمانی موکول می‌شود که تعداد فولیکول‌های آنترال طبیعی باشد.
تفاوت فولیکول‌ها در سیکل طبیعی و تحریک شده
در یک سیکل طبیعی، یکی از فولیکول‌های آنترال انتخاب می‌شود که به آن «فولیکول غالب» می‌گویند. این فولیکول به خاطر سایز و رشد سریعش با دیگر فولیکول‌ها فرق دارد. در نهایت فولیکول بالغ یا «گراف» آماده تخمک‌گذاری می‌شود. بقیه هم دچار «آترزی فولیکولی» می‌شود؛ یعنی طی یک فرآیند بیولوژیکی برنامه‌ریزی شده، ناپدید شده یا می‌میرند.
قبل از اینکه تخمک گذاری اتفاق بیفتد، متوسط اندازه و ابعاد فولیکول غالب بین ۲۲ تا ۲۴ میلیمتر است که البته متوسط ابعاد این فولیکول در افراد مختلف بین ۱۸ تا ۳۶ میلیمتر ثبت شده است. این ابعاد تنها علامتی است که می‌تواند تخمک‌گذاری را به راحتی پیشبینی کند.
در سیکل تحریک شده (با داروی هورمونی) به طور کلی تمام فولیکول‌های آنترال یا بیشترشان رشد می‌کنند. البته میزان رشد هر فولیکول متفاوت است. وقتی سایز چند فولیکول آنترال به ۱۸ میلیمتر برسد، هورمون HCG تزریق می‌شود تا تحریک تخمک گذاری انجام شود.
مجموعه تخمکی برای ۳۶ ساعت بعد از تزریق هورمون برنامه‌ریزی شده و هدف از این روش درمان ناباروری، انتخاب بالغ‌ترین تخمک‌هایی است که بعدا بتوانند با اسپرم بارور شوند.
بیشتر بخوانید: برای درمان ناباروری چه بخوریم؟
سندرم فولیکول تهی
البته رشد فولیکول همیشه به این معنی نیست که حاوی یک تخمک بالغ است. همانطور که در نمونه سمن، تمام اسپرم‌ها کیفیت کافی برای بارور کردن تخمک را ندارند و تمام فولیکول‌ها هم حاوی تخمک بالغ نیستند، یا تمام تخمک‌ها کیفیت یکسانی ندارند.
درصد بسیار کمی از خانم‌های تحت درمان ناباروری دچار سندرمی به نام «فولیکول تهی» می‌شوند. در این موارد، بعد از درمان بیمارانِ با رشد کافی فولیکول و سطح کافی از هورمون استرادیول (هورمونی که توسط سلول‌های آستر دیواره فولیکول تولید می‌شود) با آی وی اف، احتمال تخمک گیری (مرحله چهارم IVF) وجود ندارد.
علت بروز این سندرم مشخص نیست و موارد مختلفی از جمله مدیریت hCG، پاسخ غیرعادی به درمان، بلوغ ناقص فولیکولی به عنوان خطا بررسی شده اما هنوز هیچ عامل واضحی برای کمک به ارزیابی یا توضیح علت بروز این سندرم شناسایی نشده است. اما مشخص شده که این سندرم بیشتر در زنانی با سابقه ناباروری اولیه بروز می‌کند؛ یعنی زنانی که هرگز باردار نشده‌اند و تعداد فولیکول‌هایشان خوب است. با اینکه این اتفاق بسیار نادر است و فقط در ۷ درصد خانم‌ها رخ می‌دهد، اما احتمال بروزش همراه با افزایش سن بالا می‌رود.
