فیلم زد و موسیقی آن برای بسیاری از ایرانیان فیلمی نوستالژیک است وخاطره روزهای انقلاب را در ذهن آنان زنده میکند چرا که نمایش این فیلم سالها در ایران ممنوع بود و تنها به خاطر باز شدن فضای سیاسی ایران در آستانه انقلاب اجازه نمایش گرفت و پس از آن بارها اکران شد.
زد ساخته کوستاگاوراس فیلمساز یونانی الاصل و موسیقی آن نیز ساخته میکیس تئودوراکیس آهنگساز بزرگ یونانی و سازنده موسیقی فیلمهای حکومت نظامی و زوربای یونانی است. زد(Z) در زبان یونانی او زنده است معنی میدهد و اشاره به قتل گریگوری لمبراکیس نماینده چپگرای پارلمان یونان دارد که در ???? به دست نیروهای راستگرا در یونان صورت گرفت.
حادثهای که پیامدهای خونینی در این کشور داشت و منجر به کودتای نظامیان و روی کار آمدن حکومت سرهنگها در یونان و دیکتاتوری هفت ساله آنان شد. فیلم زد که در سال ???? ساخته شد یک تریلر سیاسی و درامی پرقدرت درباره این دوره تاریخی است و ماجرای ترور سازماندهی شده لمبراکیس و حوادث بعدی آن را پی میگیرد.
گاوراس در زد هوشیاری و تعهد سیاسی روشنفکران اروپائی را با سبک فیلم های تریلر آمریکائی درهم میآمیزد که نتیجه آن فیلمی تکاندهنده و افشاگرانه است. فیلمی که به بررسی رابطه قدرت و فساد سیاسی میپردازد. اگرچه ضعفهای آن نیز آشکار و آزاردهنده است از جمله تقسیم بندیهای کلیشهای آدمها به دو دسته خوب و بد و شعاری بودن بیش از حد لحن فیلم. اینکه همه فاشیستها و نظامیان، چاق، کچل، زشت و بد جنساند و کمونیستها، شیک، جذاب، عاطفی و دوست داشتنیاند. به علاوه استفاده بیش از حد گاوراس از زومهای سریع اگرچه حس مستند بودن فیلم را تقویت میکند ولی تکرار آن آزاردهنده است.
گاوراس فیلم را در الجزایر و با سرمایه فرانسوی ساخته اما ارجاعات زیادی در فیلم وجود دارد که آن را به یونان و حوادث خونین این کشور مرتبط میسازد. با اینکه نامی از یونان برده نمیشود اما یونیفورم نظامیان یونانی است، نام بسیاری از کاراکترها نیز یونانی است و موسیقی فیلم که ساخته تئودوراکیس است بیش از هر چیز بر یونانی بودن آن تاکید دارد. به علاوه آوردن این جمله در تیتراژ آغاز فیلم مبنی بر اینکه شباهت ماجراها و شخصیتهای این فیلم به رویدادها و آدمهای واقعی عمدی است، تاکید مشخصی است بر ارتباط فیلم با واقعیت تاریخی سرزمین یونان. یونانی که روزگاری مهد آزادی و دمکراسی بود و بعد گرفتار دیکتاتوری و فاشیسم شد و فیلم زد مکانیسم این سیستم فاشیستی را در سرکوب مخالفان سیاسی اش به خوبی نشان می دهد. در واقع گاوراس با دراماتیزه کردن حوادث و رویدادهای واقعی و تاریخی یونان و نام نبردن از این کشور به فیلم جنبهای فراملی و جهانی داده که قابل تعمیم به موقعیت بسیاری از کشورهای غیر دمکراتیک و دیکتاتوری است. به همین دلیل واسیلی واسیلی کوس نویسنده رمان زد که فیلم بر اساس آن ساخته شده، در جایی گفته است که آدمهای بسیاری از سرزمین های مختلف به او گفتهاند که داستان زد به موقعیت کشور آنها شبیه است و آنها با آدمها و رویدادهای آن همذات پنداری میکنند.
موسیقی فیلم زد ترکیبی از قطعات آوازی و ارکسترال است که بر روی دو محور تراژدی و حماسه بنا شده. حماسه مبارزه علیه دیکتاتوری و فاشیسم و تراژدی مرگ قهرمان آن یعنی گریگوری لمبراکیس. به علاوه تاثیر موسیقی فولکلوریک سرزمین یونان بر موسیقی این فیلم آشکار است و این یکی از ویژگیهای اصلی آثار تئودوراکیس است. تئودوراکیس که خود رهبر و یکی از بنیانگذاران جنبش جوانان لمبراکیس بود که پس از ترور لمبراکیس در یونان تاسیس شد و ارتباط حسی و عقیدتی تنگاتنگی با موضوع فیلم و کاراکتر اصلی آن داشت، تمام تجربه عاطفی و شخصیاش را در موسیقی این فیلم به کار بست.
به گفته تئودوراکیس وقتی گاوراس این فیلم را میساخت او در تبعید در زاتونا بود و گاوراس نتوانست فیلمنامه فیلم را به دست او برساند. بنابراین تئودوراکیس بر اساس موضوع و تم فیلم، قطعاتی نوشت که گاوراس و تهیه کننده فرانسوی فیلم از میان این قطعات، تعدادی را بر اساس فضا و حال و هوای فیلم برگزیدند. هنگامی که تئودوراکیس بعد از آزادی از زندان و تبعید در ???? فیلم را به همراه گاوراس و ایو مونتان در پاریس بر روی صحنه دید، به شدت تحت تاثیر آن قرار گرفت و سلیقه گاوراس را در انتخاب این قطعات ستود