بارداری یک حادثه فیزیولوژیک و برای زن و خانواده اش دوره ای منحصر به فرد و استثنایی و به عنوان یک دوران مهیج و لذت بخش در زندگی زنان در نظر گرفته شده است و ناخودآگاه زندگی روانی و اجتماعی او را به نحو عمیقی تحت تأثیر قرار می دهد و گاه او را ناتوان و حساس تر از آنچه هست می نماید. در این زمان تغییرات شگرفی در خلق و خو و جسم مادر رخ می دهد. این تغییرات استرس های روانی جدیدی را در زندگی فرد ایجاد می کند که به استرسهای قبلی خانه یا محل کار او اضافه می شود و چنانچه تحت کنترل قرار گیرند شاید همیشه مضر نبوده و می توانند مادر باردار را در راه پذیرش تغییرات آماده تر کنند. تغییراتی خلقی و رفتارهای مرضی مبین نگرانی در پذیرش حاملگی است. فرسودگی جسمی و تنش هایی که بر جسم مادر باردار وارد می شود مشخص بوده و به راحتی قابل تشخیص، درمان و پیشگیری است ولی تنشهایی که بر روح و روان جنین در رحم مادر وارد می شود به راحتی قابل تشخیص نیست. عدم اطلاع یا اطلاعات ناقص و غلط در خصوص بارداری و تغییرات آن می تواند بهداشت روان زن باردار را به مخاطره اندازد. آشفتگی های روانی باعث عدم توجه کافی مادر به بهداشت دوران بارداری و مراقبت های اولیه، تغییر عادت های غذایی، پناه بردن به سیگار، داورهای مخدر و مضر، افزایش خطر زایمان زودرس، تولد نوزاد کم وزن و حتی سقط جنین می گردد و می تواند علائمی از قبیل خستگی، خواب آلودگی یا بی خوابی، اضطراب، افزایش ضربان قلب و تعداد نبض، فشار خون بالا، پرخوری یا بی اشتهایی، سردرد، سرگیجه، لرزش، کمردرد، استفراغ های مکرر، ناراحتی معده، یبوست، تکرار ادرار، تغییر در فعالیت جنسی و یا گاهی بیماری های قلبی، گوارشی، تنفسی، پوستی، کاهش مقاومت در برابر بیماری های عفونی و ... ایجاد کند. استرس در بدن زن باردار سطح بعضی از هورمونها را در خون بالا می برد که این هورمونها، خون رسانی به جنین را از طریق جفت مختل می کند و به جنین اکسیژن و مواد غذایی کافی نمی رسد و همچنین می تواند اثرات مضرش را به صورت غیرمستقیم اعمال کند و گاهی خطر جدی برای مادر و جنین در دوران حاملگی ایجاد می کند. تغییر غلظت هورمونها مسئول ایجاد نوسانات خلقی و روحی است که در بارداری رخ می دهد.
بسیاری از مادران باردار نگران سلامت جنین هستند. بسیاری نگران این مسأله هستند که آیا از عهده زایمان بر می آیند یا خیر، جنسیت نوزاد، توانایی یا عدم توانایی در تربیت فرزند، مسائل مالی و نگرانیهای تأمین آن قبل و بعد از زایمان از نگرانیهای موجود است که چنانچه حاملگی از نوع حاملگی های پرخطر باشد (حاملگی زیر 18سال، حاملگی بالای 35 سال، حاملگی با داشتن کودک زیر 3 سال، بارداری با وجود داشتن تعداد بیش از 3فرزند، حاملگی ناخواسته، حاملگی با سابقه بیماری خاص زمینه ای، ژنتیکی یا ارثی و ...) اثرات این نگرانی ها بر روی بدن چندین برابر خواهد شد، لذا بهداشت روان دوران بارداری از مسائلی است که امروزه بسیار مورد توجه است و نیاز به کمک و حمایت اطرافیان دارد.
واکنش های مادر نسبت به بارداری و پس از آن
در سه ماهه اول: کودک آینده هنوز برای مادر یک واقعیت به حساب نمی آید. جنین هنوز به مفهومی جزئی از بدن خود مادر است تا یک شخصیت مستقل. احساسات متناقض مادر نسبت به بارداری ممکن است به از دست دادن تمایل نسبت به شوهر، خانواده و جهان پیرامون وی منجر شود.
در سه ماهه دوم: حرکات جنینی، افزایش اندازه آن و سایر تغییراتی که رخ می دهد مادر را از اینکه کودکش یک مقوله جداگانه ای است، آگاه می سازد. او همچنین شروع به رویابافی در مورد کودک می کند. در این زمان زن ممکن است احساس وابستگی بیشتر به تنها بودن را عنوان کند.
در سه ماهه سوم: مادر یک تنش رو به فزونی و افزایش ناراحتی فیزیکی را احساس می کند. او معمولاً علاقمند است که زایمان شروع شود و در عین حال دچار ترس از مرگ در حین زایمان نیز می شود که این ترسها می تواند به بی خوابی و افسردگی زن بیانجامد.
در طی زایمان: مادر با واقعیت بچه دار شدن که با ترس از آسیب و مرگ همراه است مواجه می شود. ممکن است انقباضات رحمی مادر در زمان ورود به بیمارستان در اثر واکنش ترس متوقف شود. با پیشرفت زایمان مادر ممکن است نداند که چه زمانی کمک بخواهد و این مسئله نیز موجب استرس مادر شود. او همچنین ممکن است نگران کثیف کردن خود بوده و حس کند که شدیداً نگران ادامه زایمان است. مادر خود را به مدت متغیری نسبت به کودک غریبه احساس می کند. او مدت 9 ماه کودک خود را در ذهن خود پرورانده و ممکن است نتواند تصورات رویایی خود را با کودک واقعی انطباق دهد.
پس از زایمان: مادر ممکن است احساسات و ایده های از پیش تعیین شده متعددی درباره کودک خود داشته باشد. اگر روابط و مناسبات مادر با مادر خودش خوب بوده باشد در نقش جدید، با کشمکش های درونی کمی مواجه خواهد شد ولی اگر مادر احساس خشم یا نفرت نسبت به مادر خود داشته باشد فشارهای روانی زیادی را ممکن است تحمل کند. بسیاری از رفتارهای ظاهراً غریزی او نسبت به کودکش از روی اعمال مادرش تقلید و الگوسازی شده است. اگر او اشکالی در نحوه پرورش خود توسط مادرش بیابد، در پرورش فرزند خود دچار شک و تردیدهای فراوانی خواهد شد که این تردیدها خود نگرانی هایی را بدنبال خواهد داشت. همچنین ممکن است دوره کوتاهی از افسردگی را تجربه کند که علت آن ممکن است کاهش استروژن سرم باشد و در اثر عدم انطباق انتظارات قبل از زایمان مادر با واقعیات پس از آن تشدید یابد.
عوامل ایجاد کننده واکنش ها:
1- دوران طفولیت مادر: چنانچه مادر در این دوران از خاطرات خوبی برخوردار بوده و در مراحل نخستین رشد با مادر خویش ارتباط های گرم و ارضاءکننده ای داشته باشد بی شک مراحل همانندسازی خود را با مادر طی نموده و آماده پذیرش نقش مادری می باشد. چنین مادری بارداری را عاری از مشکلات روانی تحمل می کند.
2- روابط با همسر: احساس عدم امنیت، ترس از جدایی و طلاق و نگرانی از آینده کودک از عوامل مؤثر در حالت روانی زن باردار است که بارداری را غیر قابل تحمل خواهد کرد.
3- مشکلات و نگرانی های اقتصادی: فقر اقتصادی و ترس از تأمین مالی کودک پس از تولد سبب پریشانی فکر و اضطراب زن باردار شده و ممکن است موجب تشدید ترسهای نهفته وی گردد.
برخی منابع فشارهای روانی
رفتار همسر، ناسازگاری با نقش بارداری خود، حاملگی پرخطر، حاملگی بالا (بدلیل یکنواختی و تکراری بودن وضعیت مادر)، عوامل محیطی (تغییر و تحولات روز افزون، شهرنشینی، شاغل بودن و ...)، عوامل و رویدادهای غیر قابل پیش بینی، طولانی بودن بارداری (تصور 9 ماه بارداری برای برخی مادران قابل تحمل نیست)، عوامل فشارزای شخصی مثل مشکلات خانوادگی، ترس از آینده، مشکلات و درگیری های روزمره زندگی، و... ، استرس مربوط به کار، تغییرات فیزیکی در بارداری مثل کمردرد، میگرن، تهوع و استفراغ، افزایش نیاز به ادرار کردن، خستگی و... ، تغییرات هورمونی که منجر به جریانات خلقی و هیجانی می شود، نگرانی در مورد سلامت خود و کودک، نگرانی در مورد زایمان و تولد، نگرانی در مورد والد شدن، افزایش نگرانی ها با تغییر شکل خانوادگی، نگرانی هایی در مورد وضعیت اقتصادی، استرس ناشی از وجود کودک جدید در خانه. برای والدین با تعداد فرزند زیاد نگرانی در مورد همه موارد بالا افزایش خواهد یافت، علل ناشناخته و ... .
راه کارهای ارتقاء سطح بهداشت روان در دوران بارداری پذیرفتن بارداری به عنوان یک مرحله حساس در زندگی مشترک و داشتن اطلاعات لازم در خصوص تغییرات بارداری توسط زن و همسرش، مشاوره قبل از باروری و مراقبت کامل در طول بارداری، ایجاد محیطی امن و توأم با آرامش و آسایش روانی و جسمانی، همدلی و هم دردی همسر با ناراحتی های بارداری و در صورت لزوم تماس با پزشک و طرز برخورد و رفتار پزشک با او، در دسترس قرار دادن تلفن بیمارستان، اورژانس و پزشک، همکاری و مشارکت همسر در انجام کارهایی که به عهده زن بوده، شناسایی علائم استرس و خطرات همراه با آن که مادر و کودک در معرض آن هستند، شناسایی منابع و عوامل استرس زا، تأکید جهت یاد گرفتن آرامش یا آرام بودن و همچنین مادر بتواند موقعیت هایی را که استرس زا هستند کنترل کند، اجرای «برنامه والد شدن قبل از تولد» که در آن مادر قبول کند که مادر شده و پدر قبول کند که پدر شده است و هر کدام در مورد نقش خود به عنوان پدر و مادر مطالعه و سعی در سازگاری با این نقش نمایند، استراحت و تغذیه کافی، تعیین اهداف واقع بینانه، کمال گرا نبودن، آرام سازی عضلانی، مثبت گرا بودن، اعتقاد به باورهای مذهبی و دینی و دعا کردن، تمریناتی مثل یوگا، قدم زدن، کلاسهای تمرین قبل از تولد، ترک عادت های غلط مثل نوشیدن، دود کردن و مصرف برخی داروها، صحبت کردن با شوهر، دوستان و وابستگان، رها کردن هیجانات با جلب حمایت اجتماعی به خصوص حمایت اطرافیان، مطالعه و اجرای راهکارهای بی ضرر دیگر جهت افزایش سطح بهداشت روان مادران.
منبع: Stress management G. Wells 2007.
منبع: نشریه پیام پزشک، شماره 46.
